DENİZDEN NE ÇIKARSA GERÇEKTEN YİYELİM Mİ ?

Denizanası

Tüm dünyada yakaşık 10000’in üzerinde denizanası türü bulunmaktadır. Bunlardan ise yaklaşık 100 tanesi zehirli türler arasındadır. Bilinen en zehirli deniz canlılarından biri olarak gösterilen Chironex fleckeri (Kutu denizanası, deniz yaban arısı) ülkemiz sularında henüz görülmemesine karşın; küresel ısınma ve Süveyş kanalı gibi coğrafik değişimler ile tropik canlıların sayısı artış göstermektedir. Ülkemizde kıyılarında görülen en zehirli denizanası türü ise Rhopilema nomedica’dır (Göçmen denizanası). (Resim 1) Denizanaları gözle görülebilir medusa formu ya da gözle görülemeyen larva formunda bulunabilir. Medusa formunda baş kısmı ve ondan uzanan tentaküller bulunur. Tentaküllerin dış yüzeyinde ise toksin içeren nematositleri bulunur.

Resim 1. Türkiye Akdeniz kuzeydoğusunda Rhopilema nomedica. (Fotoğraf: Bayram Öztürk)

Envenomasyonun ağrılığı hastadan hastaya değişkenlik göstermekte ve temas edilen toksin miktarı, kurbanın boyutu, sağlık durumu, temas bölgesi önemli rol oynamaktadır. En sık görülen klinik bulgu lokal cilt reaksiyonlarıdır. Tipik olarak lineer, merdiven şeklinde tentaküllerin izi ile uyumlu; ciltten kabarık, hiperemik, kaşıntılı ve ağrılı lezyonlardır. (Resim 2A) Cilt lezyonları sıklıkla kendiliğinden düzelse de bazı olgularda yağ nekrozu, atrofi ve renk değişikliği görülebilir. (Resim 2B)

Resim 2. A/B: Lineer kızarık cilt lezyonu. B: Renk değişikliği ve atrofi.

Sistemik bulgular nadir görülmesine karşın hastalarda bulantı, kusma, baş ağrısı, kas spazmları, hipertansiyon ve taşikardi görülebilir. Gözde oluşan temaslarda kemozis, konjonktivit, kornea ülseri görülebilir. Suda larva formu ile temaslarda ise yüzücü dermatiti denilen yaygın makülopapüler döküntü şeklinde karşımıza çıkabilir. Bu tür temasların önlenmesi için yüksek riskli yerlerde denize girilmemesi önem arz etmektedir. Su geçirmez güneş kremlerinin kullanılması içerisinde bulundurduğu octyl methoxycinnamate ve çinko oksit ile anemonlar içerisinde yaşayan Palyaço balıklarının koruyucu mukozasına benzer şekilde bir koruma sağladığı gösterilmiştir.

Tedavi

İleri yaşam desteği gereken olgularda uluslararası rehberlere uygun şekilde hava yolu, solunum ve dolaşım stabilizasyonu sağlanmalıdır. Temas sonrası yapılan en büyük hata içme suyu gibi hipotonik su ile yıkanmasıdır. Hipotonik sıvılar ozmolar etki ile ciltte kalan nematositleri şişerek patlamasına yol açabileceği için envenomasyon etkilerini arttıracaktır. İlk yapılması gereken temas bölgesinin serum fizyolojik ya da deniz suyu ile yıkanmasıdır. %5 asetik asitin (Sirke) ile 30 dakika boyunca uygulanması cilt pH’sını düşürerek mevcut nematositlerin patlamasını engellemektedir. Alkol, amonyak, idrar gibi uygulamalardan kaçınılmalıdır. İkinci aşamada ise eldiven ve penset yardımı ile cilt üzerinde kalmış olabilecek tentaküller çıkarılmalıdır. En fazla 45° olacak şekilde sıcak su uygulaması, toksinin ısıya duyarlı yapısı nedeni ile ağrının azalmasında önemli rol oynamaktadır. Soğuk uygulamanın da faydalı olduğu düşünülse de sıcak uygulamanın daha etkili olduğu fakat sıcak suyun temin edilemediği durumlarda soğuk uygulamanın yapılabileceği önerilmektedir. Sistemik bulgusu olmayan olgularda ağrı kesici olarak non-steroid anti-inflamatuvar, topikal ve sistemik anti-histaminik yeterli olurken; ağır cilt reaksiyonlarında topikal steroid ve antibiyoterapi gerekebilir. Tüm hastalar tetanoz aşı şeması ve yaşına göre tetanoz proflaksisi açısından değerlendirilmelidir.

Tablo 1. Zehirli denizanası temasında tedavi yönetimi

* Sıcak su yok ise soğuk kompres uygulanabilir. Chironex fleckeri türünde sıcak su yerine soğuk kompres önerilmektedir.

Akrep balığı ailesi ve kum trokonyası

Scorpaenidae ve Trachinidae ailesine ait bu türlerin ortak özelliği gövde ve kuyruk kısımlarında bulunan dikensi yapılar ve içlerinde bulundurduğu toksinlerdir. Scorpaenidae ailesinde en çok bilinen türler Aslan balığı (Pterois volitans, Lionfish), Taş balığı (Stonefish) ve İskorpit ülkemiz sularında görülmektedir (Scorpaena porcus). (5) (Resim 3 ve 4)

Resim 3. Pterois volitans, Lionfish File:Pterois volitans Manado-e edit.jpg. (2020, October 27). Wikimedia Commons, the free media repository. Retrieved 11:42, July 1, 2021 from https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Pterois_volitans_Manado-e_edit.jpg&oldid=503326713.

Resim 4. Scorpaena porcus (İskorpit). File:Scorpaena-porcus1.jpg. (2020, October 29). Wikimedia Commons, the free media repository. Retrieved 11:49, July 1, 2021 from https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Scorpaena-porcus1.jpg&oldid=506695710.

Ülkemizde en sık bilinen ve balıkçılarda sıklıkla görülen tür ise iskorpit balığıdır. Dikenlerindeki toksin balık öldükten sonra 1-2 gün daha aktif olabileceği için sonradan temas ile de envenomasyon olabilmektedir. Trachinidae ailesenin (Çarpan balığı) en bilinen örneği olan kum trokanyasıdır (Resim 5). Genellikle sığ denizlerde kuma gömülü olarak bulunur. Her iki balık türünde de klasik başvuru sığ denizde yürürken üzerine basarak temas oluşmasıdır. En sık görülen başvuru sebebi şiddetli ağrı ve ödemdir. Ağrının şiddeti bölgesel anestezi gerektirebilecek kadar yüksek seviyededir ve miyokard enfraktüsünü taklit edebilir. Genel yaklaşım kanama kontrolü yapıldıktan sonra, toksin sıcağa duyarlı olduğu için, sıcak su içerisinde yaklaşık 30 dakika bekletilmesidir. Sıcak su teması ile ağrı büyük oranda azalmasına karşın bazı olgularda opiatlar ya da bölgesel anestezi gerekebilmektedir. Aşılanma durumuna göre tetanoz proflaksisi unutulmamalıdır.

Resim 5. Kum trokanyası (Trachinus draco). File:Trachinus draco.jpg. (2020, October 23). Wikimedia Commons, the free media repository. Retrieved 12:01, July 1, 2021 from https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Trachinus_draco.jpg&oldid=498387503.

Kaynaklar

1. Öztürk B, İşinibilir M. An alien jellyfish Rhopilema nomadica and its impacts to the Eastern Mediterranean part of Turkey. Journal of the Black Sea/Mediterranean Environment 2010; 16;(2):149-56.
2. https://yayakarsa.org/bu-canlilara-dikkat/tespit-edilen-deniz-analari/.
3. Balhara KS, Stolbach A. Marine envenomations. Emergency Medicine Clinics 2014; 32;(1):223-43.
4. Lakkis NA, Maalouf GJ, Mahmassani DM. Jellyfish Stings: A Practical Approach. Wilderness & environmental medicine 2015; 26;(3):422-9.
5. BİLECENOĞLU M, Kaya M, Cihangir B, Çiçek E. An updated checklist of the marine fishes of Turkey. Turkish Journal of Zoology 2014; 38;(6):901-29.
6. Hornbeak KB, Auerbach PS. Marine envenomation. Emergency Medicine Clinics 2017; 35;(2):321-37.